از منظر فرهنگی هویت جمعی ایرانیان در دوران اسلامی پیوسته با یک مفهوم هم­نشین بوده است و آن تنهایی است. این امر به خصوص در تحولات پنج قرن اخیر عمیقا قابل مشاهده است. شاید در هر نوع از تقسیم­بندی هویتی ما ایرانیان را همیشه جزئی از جهان اسلام قرار داده باشند، اما در عین عضویت در جامعه اسلامی ما نوعی از تنهایی جمعی را تجربه کرده­ایم. این امر خاستگاه­های مختلفی داشته است. شاید یکی از مهمترین دلایل آن را باید در روند باورمندی به تشیع و سیر تحول و تطور طی شده توسط ما در این حوزه جستجو کنیم.

عمیقا معتقدم خاستگاه اصلی تشیع جامعه ایرانی است. تشیع و فهم و کشف و درک آن در بستر فرهنگی ایرانیان بروز و ظهور پیدا کرده و این امر همانقدر که به دستیابی ما ایرانی­ها به نوعی از هویت یا حتی عصبیت جمعی منتهی شده، سطوحی از انزوا را برای ما ایجاد کرده است.

از یک طرف ما پیوسته رافضی و کافر خطاب شده­ایم و از طرف دیگر پیوسته بر محتوی باورمندی بر آرمان­های تشیع افزوده­ایم.

با علی شریعتی دچار اختلاف نظر بسیار بنیادین هستم اما معتقدم نکته­ای که او در رابطه با چگونگی زنده ماندن مفهوم ایران در معنای کهنش و رسیدن این مفهوم به روزگار حاضر ذکر می­کند محل تعمق جدی است. شریعتی معتقد است ایران در معنای کهنش به روزگار امروز رسیده است چون ما به خصوص از دوران صفوی به بعد گرد هستی­شناسی شیعه جمع شده­ایم. این باور به منجی، این باور به کسی که می­آید و انتقام همه سختی­ها و ظلم­هایی که بر تو رفته است را می­گیرد دلیل بقای ما است.

شاید هزاران دلیل دیگر هم برای این امر بتوان برشمرد اما درک من از مفهوم ایران این است که آنچه شریعتی ذکر کرده می­تواند مهم­ترین دلیل باشد.

در نتیجه ما هرچند خودمان را مسلمان درک کرده­ایم یعنی به خدا، کتاب مقدس و پیامبر اسلام عمیقا و با جان و دل باور داشته­ایم اما فهم متفاوتمان نسبت به اکثریت جامعه اسلامی (اهل سنت) همیشه نوعی از تمایز را بین ما و مسلمانان دیگر ایجاد کرده است. ما همیشه در اقلیت جهان اسلام بوده­ایم.

در کنار اینها نباید از زبان فارسی به راحتی گذشت. زبان فارسی به عنوان قله رفیع هنر ایران، در جامعه­ عمیقا متکثر ما از منظر فرهنگی، در یک سیر پیوسته تاریخی هم در معنای کهنش زنده مانده، هم با اقتضائات مذهبی ما در دوران اسلامی عمیقا خو گرفته، هم همه خرده گروه­های قومی و اجتماعی ما را گرد معنایی مشترک نگه داشته، هم وسیله ارتباطی بین همه آنان در جغرافیایی بوده که هرچند دائما کوچک و بزرگ شده اما هیچگاه از بین نرفته است!

تقریبا تمام هنرهای دیگر ما از موسیقی ایرانی تا معماری، از سنت­های تاریخی ما تا غذاهای ایرانی گرد زبان فارسی به هویت جمعی رسیده­اند و این هویت جمعی باز در ذیل سایه تشیع همانقدر که ما را با دیگر کشورهای اسلامی و همسایگان پرتعدادمان مرتبط نگه داشته، تمایز بسیار جدی مابین ما ایجاد کرده است. در نهایت هرچند اقلیت کوچکی از اعراب داریم هویت جمعی ما عربی نیست، هرچند به زبان عربی نماز می­خوانیم اما بخش بزرگی از مناسکمان عربی نیست. هرچند بین آذری­هایمان بعد از فتوحات ترکان سلجوقی با همسایگان ترک قرابت­های معنایی ایجاد شده، اما در نهایت نه زبان منطقه­ای آنان نه زبان ملیشان، نه خرده هویتشان و نه هویت کلانشان با آنان یکی نبوده و نیست.

حتی در دوران منتهی به روزگار معاصر که پای مرزهای سیاسی نوین و هویت­های ملی در معنای کشور و ملیت غربی به میان آمده، ما این نسبت و فاصله معنایی را چه بسا قوی­تر از قبل حفظ کرده­ایم. بخشی از چالش­هایی که امروز با مهاجران افغانی داریم از این منظر قابل فهم است که هرچند بخش بزرگی از آنان به زبان ملی ما سخن می­گویند و عملا تا همین قرون اخیر بخشی از ما بوده­اند و حتی شیعیان زیادی در بینشان وجود دارد، اما چون در این لحظه بخشی از مرزهای امروزین ایران نیستند، هرچند درست است که با ما نسبت معنادار دارند ولی نقدا عضوی از ما نخواهند بود.

تخصصی در مباحث تاریخی ندارم و احتمالا فهم من از تاریخ ایران ناقص است اما توضیحات ذکر شده از این بابت در این متن نوشته شد که معنای تنهایی را که در ابتدای متن ذکر کردم تبیین نموده باشم.

ما ایرانیم، مسلمانیم، در غرب آسیا هستیم، هزاران اشتراک با همسایگان امروزی که عموما روزگاری بخشی از ما بوده­اند داریم، اما در نهایت هویت جمعی­مان نه از منظر اسلامی با اکثریت جمعیتی مسلمانان یکی است و نه از منظر زبانی و تصور جمعی با همسایگانمان یکی خواهد بود.

در نهایت به نظر بهترین توصیف برای ایرانی­ها گویی این است که ما ایرانی هستیم.

اما مسیر تاریخی ذکر شده توسط ما به خصوص از انتهای دوران صفوی تا جنگ ایران و عراق (احتمالا منهای دوران کوتاه نادر) عنصر دیگری هم در هویت جمعی ما ایجاد کرده بوده است. ما چند صد سال ملتی شکست خورده­ بوده­ایم!

برای دورانی طولانی ایرانیان پیوسته در جنگ­ها شکست خورده­اند، خاک داده­اند و دوباره شکست خورده­اند. شاید ما در ابتدای دوران قاجار، تقلای گرجی­ها را با موفقیت سرکوب کرده باشیم اما در ادامه پیوسته علیرغم همه رشادت­هایی که (به خصوص با محوریت مردم تبریز در تقابل با روسیه آن دوران) انجام دادیم چنان پشت هم شکست خوردیم که هویت جمعیمان با شکست هم­نشین شد. تیر آخر قاجار با قحطی ایجاد شده توسط انگلیسی­ها و همراهی حکام قاجاری بر پیکره نحیف ایران آن روزگار زده شد. نیمی از جمعیت ایران یعنی چیزی در حدود نه میلیون نفر توسط انگلیسی­ها و آن هم از گشنگی کشته شدند. احتمالا اگر لطف بلژیکی­ها و کشتن بیست میلیون نفر در آفریقا توسط آنان نبود، بزرگترین نسل کشی دوران معاصر جهان در ایران اتفاق افتاده بود.

وضعیت در دوران پهلوی حتی دراماتیک­تر از دوران قاجار است. دولتی بیگانه شاه سر کار می­آورد و شاه از سر کار بر می­دارد. حکومتی که تا خرخره با کشتن مردم کشورش عجین است در عرض دو ساعت سقوط کرده و در مقابل نیروی خارجی از شمال و جنوب تسخیر می­شود. ما باز هم شکست می­خوریم، فتح می­شویم، اشغال می­شویم و دوباره روحیه شکست در روح جامعه ایرانی رسوخ می­کند.

این روحیه شکست با تنهایی تاریخی ما که در خطوط بالا توضیح داده شد معجونی فروپاشیده را ایجاد نمود.

در دلایل وقوع انقلاب اسلامی عوامل متعددی را ذکر کرده­اند، از اسلام­خواهی تا نبود عدالت اجتماعی، از نقصان عدالت توزیعی تا فساد ساختار حاکم، از کاپیتولاسیون تا ظهور مردی در قامت رهبری کاریزماتیک که خیلی زود نقش منجی و امام جامعه را برعهده گرفت.

همه دلایل بالا در بروز انقلاب نقش داشته­اند اما عاملی که کاملا مورد غفلت واقع شده همان شکست خوردگی جامعه­ای تنهاست. به ظهور تمدن­ها و چرخش مسیر تاریخ که نگاه می­کنیم، ققنوس تمدن­ها گاهی از درون فلاکت­بارترین شرایط روانی جوامع و یا از درون خاکستر خانمان­سوز­ترین جنگ­های بشری ظهور کرده­اند.

و ققنوس جامعه ایران در چنین شرایطی با انقلاب بیدار می­شود. از منظر جامعه­شناسی، انقلاب شاید یکی از بدترین تجربیاتی باشد که یک جامعه می­تواند انجام دهد. انقلاب یعنی فروپاشیدن نظم نسبی موجود – ولو در یک دیکتاتوری مطلق و خونخوار – و ایجاد نظمی جدید از فرسنگ­ها زیر صفر. انقلاب یعنی کنارگذاشتن تمام آدم­های خوب و بد قبلی و سپردن کار به کسانی که به صورت طبیعی بخش بزرگی­شان بی­تخصص یا فاقد تجربه­اند.

ما هم دقیقا همین مسیر را طی کرده­ایم اما جرقه­ای در جامعه ایرانی روشن می­شود مبنی بر اینکه ما شاید بتوانیم!

نگارنده عمیقا معتقد است انقلاب شعور عقلا را کم صدا می­کند و شور بی­تدبیران را پر فریاد. این اتفاق در انقلاب کبیر فرانسه، در انقلاب بلشوییک­ها در روسیه، در انقلاب فرهنگی مائو در چین، همچنین در انقلاب ایران اتفاق افتاده است. به این معنا که نظام برآمده از انقلاب چند دهه زمان می­خواهد تا به اشتباهاتش واقف شود، تجربه کسب کند و نظم نسبی جدیدی برقرار کند.

جنگ تحمیلی به ایران در بی­نظمی ایجاد شده توسط انقلاب اتفاق می­افتد. از دلایل شروعش گذر خواهم کرد چون مسئله این مقاله نیست. جنگ­ ذاتا پدیده­ای دهشتناک و دلیل نابودی زیرساخت­ها و مرگ غیرنظامیان و کشتار نظامیان می­شود. اما ماحصل جنگ برای ما چه بود؟ 

برخی مغرضانه نتایج جنگ را برای ما در نابودی شهرها یا شهادت حدود سیصد هزار انسان ایرانی یا حتی فروپاشی اقتصاد، بیان می­کنند. من تمام تلخی­های جنگ را که بدیهیات غیرقابل کتمان است می­پذیرم اما باز هم نکته­ای در نتایج جنگ مغفول مانده است. ما بعد از چند قرن برای اولین بار در یک جنگ شکست نمی­خوریم، ما برای اولین بار بعد از چند قرن تکه­ای از خاکمان را از دست نمی­دهیم و ما اینبار می­توانیم!

به این خطوط می­توان برچسب شعارزدگی چسباند اما باورم این است که تاریخ ایران حداقل در دوران اسلامی به قبل و بعد از جنگ هشت ساله تقسیم می­شود. هویت انسان ایرانی در جنگ تحمیلی تغییر می­کند.

در هویت شکست خورده تنهای ما تغییری ایجاد می­شود. ما دیگر شکست­خورده نیستیم، اما هنوز تنهاییم. آنچه که بعدها در سیاست خارجی ما محور مقاومت نام گرفت و غربی­ها هلال شیعی خطابش کردند دقیقا از همین نقطه آغاز می­شود. ما شکست­خوردگان عالم را گرد یک معنا به نام ایران جمع می­کنیم.

در عراق شکست خورده و نابود شده توسط امریکا که در همین لحظه یک نظم بسیار لرزان درونش وجود دارد ما درون بخشی از جامعه عراقی می­توانیم را ایجاد کرده­ایم. در لبنان برآمده از نابودی جنگ­ داخلی ما می­توانیم را ایجاد کرده­ایم. ما حتی در سوریه اینکار را انجام داده­ایم.

جنگ شش روزه در هویت اعراب همان کاری را کرد که جنگ سی ساله روسیه با ما انجام داده بود. شکست اعراب، فروپاشی رویای جهان عرب را رقم زد. کشورهای عربی تک به تک به مستعمراتی بدون پرچم تبدیل شدند و رویای آزادسازی فلسطین فراموش شد. حرکت به سمت سازش و به اصطلاح امریکایی­ها عادی­سازی روابط سیاسی  کشورهای عربی با اسرائیل محصول باور به شکست در بین ملل عربی بود.

علیرغم برخی از تصمیم­های غلط در دو دهه اخیر و با عنایت به برخی از تفاوت­های جدی بین اخوانی­ها و شیعیان، حماس در نهایت احتمالا تنها تشکل غیر شیعی جهان عرب است که در ادامه محور مقاومت ایجاد شده توسط ایران، قرار گرفته و برای اولین بار پس از جنگ­های شش روزه در جهان عرب از دفاع به حمله تغییر موضع داده است.

آنچه مراد خطوط بالا است، این است که از منظر هویتی ما نه تنها هویت شکست­خورده و تنهای ایرانی را ذاتا به هویت جهان شمول آفندی تبدیل کرده­ایم، نه تنها توانسته­ایم باور به این تغییر را در میان جمعیت شیعیان جهان ایجاد کنیم، بلکه در نقطه­ای ایستاده­ایم که اشاعه این هویت جدید را در گرد عالم امکان­پذیر کرده­ایم.

این امر نه معنای ندیدن کاستی­ها، ناکارآمدی­ها و مشکلات ریز و درشتی است که ایران با آن­ها مواجه است. نه به معنای ندیدن اشتباهاتی است که پیوسته انجام می­دهیم و نه به معنای عدم درک مشکلات بسیار جدی فرهنگی است که جامعه ما با آن مواجه است – مشکلاتی که مانند حجاب در درون بدنه جامعه هم صداهای متفاوت و حتی متضادی در مورد آن وجود دارد – بلکه به معنای فهمیدن این امر بسیار حیاتی است که ما در مقابل مشکلات ظرفیت­های بالایی ایجاد کرده­ایم و در مقابل ریزش­ها رویش­های قابل توجهی داشته­ایم.

هر نوع تحلیل درست از وضعیت کنونی تنها در حالتی روی می­دهد که همه این مجموعه را کنار هم درک کرده باشیم.