جامعه مدیران فرهنگی ایران
دانش‌آموخته دکتری مدیریت و برنامه‌ریزی فرهنگی

موج چهارم امنیتی، جنگ و سواد رسانه

در فرهنگ‌های لغات؛ «امنیت« با واژه‌هایی چون بی‌بیمی، ایمنی، آرامش و آسودگی معنی شده‌ است. از نظر آرنولد ولفرز «معيار امنيت از لحاظ عيني؛ فقدان تهديد در قبال ارزش‌های اکتسابي است و از لحاظ ذهنی؛ نبود ترس از این‌که این ارزش‌ها مورد هجوم قرار خواهند گرفت«. افتخاری نوشته: «طیف تعاریف ارایه شده براي امنیت، متنوع و متعدد است؛ به گونه‌اي که می‌توان بیش از ۱۸۰ تعریف را براي آن سراغ گرفت»، او این تعاریف را در ذیل دو گفتمان اصلیِ «سلبی: امنیت به مثابه نبود تهدید» و «ایجابی: امنیت به مثابه رضایت» دسته‌بندی کرده است.

برای مطالعات امنیت، چهار موج متصور می‌شود که دو موج نخست با رویکردی سلبی و موج‌های سوم و چهارم با رویکرد ایجابی مطرح هستند. در موج اول (سنتی) تنها بعد امنیت؛ توان نظامی است، در این موج، امنیت پدیده‌ای عینی بوده و مرجع امنیت؛ حکومت است.

موج دوم (فراسنتی)، علاوه بر بعد نظامی، برای امنیت ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و زیست‌محیطی، فرهنگی، علمی و فن‌آوری و … قائل است، در این موج نیز امنیت پدیده‌ای عینی با مرجعیت حکومت است.

موج سوم امنیت (مدرن) نیز همچون موج دوم، برای امنیت ابعاد متنوعی در نظر می‌گیرد، و هرچند آن را همانند موج قبلی، پدیده‌ای عینی به‌شمار می‌آورد که دولت، مرجع آن است با این تفاوت که در موج سوم؛ امنیت بر پایه ملاحظات فرهنگی و قدرت هنجارسازی یک کشور (قدرت نرم) در محیط ملی و جهانی مورد توجه است.

اما در موج چهارم (پست مدرن)، امنیت هم‌چون دو موج قبلی، دارای ابعاد گوناگون است و هم‌چون موج سوم، قدرت نرم؛ بنیاد، زیرساخت و جوهر اصلی آن است، اما پدیده‌ای ذهنی است و مرجع امنیت؛ مردم هستند، بنابراین در این موج، آنچه موضوعیت دارد؛ «احساس امنیت» است و این «احساس» است که شاخصِ وجود یا عدم وجود امنیت به‌شمار می‌رود؛ هرچند که شرایط عینی در آفرینش این احساس، نقش‌آفرینی جدی شناخته می‌شود، اما همه عواملِ آن صرفاً در عامل عینی محدود نمی‌شود.

 موج چهارم امنیتی که بر احساس امنیت تأکید دارد، فرهنگی‌ترین و نرم‌بنیان‌ترین موج امنیتی شناخته می‌شود که به پدیده‌ها، بسترها، زمینه‌ها، فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و ظرفیت‌های فرهنگی وابسته است که خصوصیتِ چگونگی اندیشه‌ورزی، آگاهی‌بخشی، شناخت‌سازی و ذهنیت‌سازی، برانگیختگی احساس و برانگیزانندگی عواطف انسان (مرجع امنیت) دارند.

 در این زمانه تلخ و ترش که ایران متمدن و تاریخ‌ساز در حال دفاع مشروع و قانونی و خود – بر اساس اصل ۵۱ منشور سازمان ملل –  از تمامیت و شرافت و عزت خود در برابر نماد ستم و فساهت؛ اسرائیل خبیث آشوب‌گر کودک‌کش است و به بیانی دیگر درگیر جنگ است؛ رسانه به عنوان یکی از فراگیرترین و مؤثرترین ابزارهای فرهنگی  بازیگری بسیار مهم برای وضعیت ما در برخورداری از احساس امنیت به‌شمار می‌رود، چراکه بسیاری از آگاهی‌های ما از جریان جنگ محصول مصرف رسانه‌ای ماست، بنابراین ضرورت توجه به اصول سواد رسانه‌ای به‌ویژه در این وضعیت به‌منظور کنترل احساس امنیت، ضروری‌تر است.

رسانه؛ وانموده‌گار است، یعنی می‌نمایاند و چه بسا نمایش آن بجای آن که پرده‌ای از واقعیت برکشد، پرده‌ای بر واقعیت می‌کشد. رسانه به آفرینش واقعیت مشغول است، اما واقعیتی که خود می‌شناسد یا مایل است بشناساند و چه بسا آنچه می‌شناسد یا می‌شناساند هیچ ربطی به واقعیت نداشته باشد و عناصر امر واقع در حکم بازی‌گرانی در دست بازی‌گردانِ رسانه مورد استفاده ابزاری و هدفمند قرار گیرد.

رسانه تلاش می‌کند با استخدام تکنیک‌های تبلیغاتی و اقناعی، واقعیت را از منظری که خود می‌خواهد، معرفی کند؛ یعنی رسانه به آفرینش واقعیت به گونه‌ای که طبیعی جلوه نماید می‌پردازد و در این فرایند کوشش می‌کند که در لایه‌های تولید و انتقال محتوا؛ ایدئولوژی‌ها، ارزش‌ها و باورهای خود را جاسازی کند به‌گونه‌ای که اهداف خود (اعم از سیاسی، فرهنگی و تجاری) را محقق کند. بدون شک دشمن متجاوز در این جنگ از پیوست رسانه‌ای (سندی برای پوشش خبری، اطلاع‌رسانی و قانع کردن افکار عمومی درباره اقدامات خود) استفاده می‌کند و علاوه بر آن بخشی از اهداف مذبوحانه خود را در طرح‌ریزی رسانه‌ای خود برای ایجاد احساس ناامنی، پریشان‌زائی، بزرگ‌نمایی قدرت و توان نظامی خود و نیز تضعیف ظرفیت نظامی ایران بزرگ و به‌ویژه شایعه و دروغ‌پراکنی دنبال می‌کند. به آنچه ارائه شد، اضافه می‌شود که از کارکردهای رسانه‌های نوین هم‌چون شبکه‌های اجتماعی؛ رصد افکار عمومی و جمع‌آوری اطلاعات است! که لازم است در این خصوص به هشدارهای دستگاه‌های امنیتی توجه جدی صورت پذیرد.

در جریان مصرف رسانه‌ای، به‌منظور پیشگیری از احساس ناامنی و بیمناکی بیجا؛ ضروری است اخبار جنگ صرفاً از منابع رسانه‌ای رسمی داخلی پیگیری شود. اما چنانچه از سایر رسانه‌ها برای دریافت اخبار جنگ استفاده می‌شود، لازم است ضمن داشتن موضع انتقادی نسبت به محتوای مصرفی، پیام‌های مصرفی را زیر سایه اهداف آن رسانه – که قابل شناسایی است – تفسیر و درک شود تا بی‌جهت  احساس ناامنی تولید نشود.

رفتن به نوار ابزار