هزاران سال است که دین تأثیر نیرومندی بر زندگی ابنای بشر داشته است. قدیمی‌ترین جوامعی که می‌شناسیم، و از آنها فقط یافته‌های باستان‌شناسی در دست داریم، نشانه‌های واضحی از نمادها و مناسک دینی از خود به جا گذاشته‌اند[۱]. مناسک و آیین‌ها را می‌توان از ارکان بنیادین هر دین به شمار آورد که شخص به‌واسطه مشارکت در آنها قصد ارتباط با امر مقدس را دارد. فهم مناسک و نقش و کارکرد آنها، به ویژه در عرصه جمعی ازجمله موضوعاتی است که توجه جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان دین را به خود معطوف ساخته است.

چنانچه آیه شریفه» لِکُلِِّ أُمَِّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَکًا هُمْ نَاسِکُوهُ فَلَا یُنَازِعُنَِّکَ فِی الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِِّکَ إِنَِّکَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِیمٍ«[۲]، مُشعر به آن است. که تمامی امت‌های گذشته دارای عباداتی خاص بودند و به انجام آن اهتمام داشته‌اند. در این میان فرهنگ دینی برخی از مناسک و عبادات افزون بر طریقیت آنها جهت تقرب الی الله، دارای آثار و پیامدهای اجتماعی، سیاسی نیز هست. جامعه‌شناسان دین که در پی بررسی مناسبات دین و جامعه، شناخت اندیشه‌ها، سازمان‌ها، نهادها، مناسک و شعائر دینی هستند، ضمن توجه به تأثیرگذاری دین در نظام اجتماعی و کنش‌های فردی و اجتماعی، به نقش و کارکردهای اجتماعی، باورداشت‌ها و عملکردهای دینی نیز می‌پردازند. لذا دین از دو رکن مشترك و اساسی باورها و اعمال تشکیل شده است.

باورها وضعیتی از عقاید و اعمال شیوه‌ای از کنش اجتماعی است. بخشی از کنش‌های دینی که مراسم و مناسک هستند، جزء لاینفک و مهم دین محسوب می‌شوند که می‌تواند منشأ تحولات فراوانی در عرصه حیات اجتماعی باشند. مناسک اجتماعی چون پیاده‌روی اربعین حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) حرکتی خودجوش و متاثر از افکار و اندیشه‌های دینی است که نشات گرفته از عشق و محبت اهل بیت علیهم‌السلام نمادی از اتحاد عظیم شیعیان و برافراشتن پرچم فرهنگ ایثار و شهادت و عدم سلطه‌پذیری و ذلت در برابر ظلم و ظالم می‌باشد، در متن خود کارکردهای فرهنگی و اجتماعی بسیاری دارد.

چگونه است که در یک پیاده روی تمام انسانیت، انسان‌های شیفته اهل‌بیت علیهم‌السلام به عنوان یکی از ضروری‌ترین ابعاد زندگی بشر بروز و ظهور پیدا می‌کند. تعامل، تفاهم و مهربانی به همراه زیباترین جلوه‌های هویت فردی و اجتماعی همچنین انسجام و همبستگی در عین وجود تنوع قومی، نژادی، زبانی و ملی رغم می‌خورد.

پیاده‌روی اربعین جلوه‌ای نمادین از ظرفیت عظیمی است که در نشان دادن هویت دینی یکپارچه انسان‌های آزاده به تمام جهان در راستای فرهنگ امید و انتظار برای فرج حضرت حجت (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) را رغم می‌زند.

صریح‌ترین آیه‌ای که به موضوع همبستگی اجتماعی اشاره دارد، آیه ۱۰۳ سوره آل عمران است. در این آیه، هیچ یک از ویژگی‌های انسانی از جمله مشترکات قومی، خونی، نژادی، زبانی و … به عنوان عامل همبستگی شناخته نشده است. بلکه نکته مهم در این آیه، این است که از مسلمانان خواسته شده، همگی به صورت همبسته و در قالب امت اسلامی بر محور دین اسلام و آموزه‌های آن، به صورت یک اجتماع واحد جمع شوند و به ریسمان الهی چنگ بزنند، نه آنکه هر یک از آنها به صورت جداگانه و فردی مؤمن شوند و ایمان بیاورند[۳].

در نتیجه ضرورت دارد جامعه علمی و محققین عزیز در راستای شناخت ابعاد مختلف و کارکردهای عمیق و لایه‌های پنهان این حرکت پرشور و عظیم در جامعه اسلامی و باز تولید جلوه‌های زیبای آن مانند؛ عشق و احترام به دیگران، مهربانی و تفاهم، مشارکت و همکاری، عینیت بخشیدن به ارزش‌های اخلاقی و باورهای انسانی که می‌تواند در افزایش همبستگی و انسجام اجتماعی، احساس مسئولیت، اعتماد و هویت اجتماعی، بازدارندگی از کج‌روی و بزهکاری و توسعه و پیشرفت اجتماعی تاثیر به‌سزایی داشته باشد، اهتمام ورزند. بنابراین اعتقادات دینی و مناسکی چون اربعین دسترسی به اهداف مشترك را تسهیل می‌کند و می‌توان از آن به عنوان یک سرمایه اجتماعی معنوی نام برد.

پی نوشت:

[۱] گیدنز، آنتونی، ،۱۳۸۸ ص. ۷۶۶.

[۲] حج، آیه .۶۷ [۳] طباطبایی، محمد حسین، ،۱۴۱۷ ج ،۳ ص. ۳۶۹.

[۳] طباطبایی، محمد حسین، ،۱۴۱۷ ج ،۳ ص. ۳۶۹.